Leven in de laatste levensfase
We krijgen hier allemaal mee te maken, dat is het nadeel van geboren worden. De geboorte, groeien is een natuurlijk proces, waardoor je als kind in de loop der tijd groter wordt, meer vaardigheden ontwikkeld totdat je – hopelijk – als volwassenen jouw leven kunt en mag leven.
Lichamelijke- en/of geestelijke achteruitgang met beperkingen
De laatste fase van het leven doormaken is ook een natuurlijk proces, waarbij je merkt dat jouw krachten afnemen. Dit wordt gekenmerkt door achteruitgang van lichamelijke en/of geestelijke functies. In de loop van de tijd wordt je mogelijk door één of meerdere (chronische en/of terminale) ziektebeelden beperkter.
Als je naast een aandoening en/of ziektebeeld meerdere aandoeningen, ziektebeelden hebt dan noemen ze dat comorbiditeit. Bij comorbiditeit zijn ziektebeelden aan elkaar ‘verwant’. Bijvoorbeeld bij long-, ademhalingsproblemen heb je vaak te maken met hartproblemen. Juist omdat het hart harder moet werken om de beperkte zuurstof in het bloed te verplaatsten. Mogelijk zou je te maken kunnen hebben met multimorbiditeit. Dit zijn meerdere chronische ziekten die los van elkaar staan, maar waar jij wel last van hebt. Het laatste komt vaker voor bij ouderen. Je spreekt van een chronische ziekte als deze langdurig is, niet spontaan verdwijnt en nauwelijks te genezen is.
Elke beperking is een verlieservaring
Niet alleen de ziekte zelf is een verlieservaring, elke beperking die daaraan gekoppeld is een verlieservaring op zich. Je hebt (pijn)klachten, beperkingen en daardoor ben je afhankelijker geworden, of zelfs geheel afhankelijk van anderen. Dit heeft ook effect op jouw welzijn, dagelijkse energie, inspanningen, mobiliteit, zelfzorg, sociale omstandigheden, je gaat minder of niet de deur uit. Misschien kun je alleen dingen doen als anderen jou daarbij helpen. Net zoals uitgaan, bij vrienden en familie op visite gaan wordt een uitdaging of is zelfs niet meer mogelijk.
De kwaliteit van jouw leven staat onder druk, daardoor kun je het gevoel hebben dat je aan en door jouw ziekten en beperkingen lijdt. Het komt vaak voor dat je het gevoel hebt dat je zelfs aan dit leven lijdt. Elke moment in de dag, door de dag heen en dus dagelijks ervaar je geestelijk en lichamelijk ongemak.
Jouw tijd wordt beperkt
Deze ziektebeelden kunnen ertoe leiden dat jouw krachten in de loop der tijd afnemen. Je hebt minder energie en levenslust. Je voelt aan dat jouw leven beperkt wordt en daardoor jouw tijd beperkt wordt. Door de tijd heen voel je dat je door jouw verslechterde gezondheid steeds meer in de laatste fase van jouw leven komt.
Als je met een beperkte tijd van leven te maken hebt, dan sta jij voor een pittige uitdaging. Enerzijds het afscheid nemen van mensen, dieren, het leven en alles wat jou lief is. Anderzijds betekenis geven aan de tijd die resteert.
Dit kan vragen en gevoelens oproepen, zoals:
- In hoeverre jij twijfelt of jouw leven goed is geweest?
- Hoe je onbelast kunt overgaan, zonder angst en wetende dat alles gedaan en gezegd is?
- Jij het wenselijk vindt dat je bepaalde mensen nog wilt spreken?
- Jij je verantwoordelijk voelt jegens jouw nabestaanden?
- Jij naar rust verlangd?
Jouw dierbaren hebben hun eigen rouwproces
Jouw dierbaren, die nu de toekomstige nabestaanden zijn, hebben soms moeite om met jou hierover in gesprek te gaan. En, dat is ook lastig. Juist omdat zij ook te maken hebben met hun eigen rouwproces. Ze zijn jou mogelijk lijden en naast jouw verdriet, hebben zij ook hun eigen verdriet. Het aankomend afscheid gaan meemaken is intensief en emotioneel heftig. Juist omdat de beperkte tijd van leven, het vooruitzicht op de naderende dood – onomkeerbaar is. Het is de laatste periode die jullie samen met elkaar kunnen mee- en doormaken.
Verliesbegeleiding en stervensbegeleiding
In deze periode kan ik jullie begeleiden, ondersteunen en handvatten geven hoe jullie dit samen kunnen doen. Ik ondersteun jou en jouw dierbaren in het gezamenlijk proces van afscheid nemen. Waarbij je de balans op kunt maken van jouw leven, mogelijk wil je nog bepaalde issues uitwerken – zodat je met gerust hart en onbelast kunt overgaan.
Jouw dierbaren help ik ook door hen bij te staan in het komende definitieve afscheid. Daarbij help ik jullie om mede stervensbegeleiding te geven. Hoe jullie iemand kunnen begeleiden in deze fase en de laatste fase.
Wilsverklaring opstellen
Tevens kan ik jullie helpen met het opstellen van een wilsverklaring waardoor jullie de kwaliteit van het resterende leven kunnen vastleggen en daardoor kunnen waarborgen. Waardoor het voor iedereen duidelijk is wat jij wenst.
Denk aan:
- Hoe jij jouw resterende leven vorm wilt geven?
- Welke medische behandelingen jij al of niet meer wenst?
- Jij zelf nog laatste wensen hebt?
- Jij de wens hebt om jouw afscheid op een bepaalde manier vorm te geven?
- et cetera.
Als je de laatste fase van jouw leven ingaat, overweeg om deze op een waardige manier af te sluiten. Als eerbetoon aan jezelf en aan jouw dierbaren. Je hebt jou gehele leven geleefd en niet alleen voor jezelf. Je bent geworden wie je nu bent, een mens die op waardige manier afscheid mag nemen. Kwaliteit mag toevoegen, juist nu het nog kan.
Kwaliteit toevoegen aan het resterende leven
Graag wil ik pleidooi voeren om zorgvuldigheid te betrachten om het stervensproces niet te medicaliseren. Vaak wordt er gekozen – uit angst om te sterven of om het ongemak tegen te gaan – om te kiezen voor palliatieve sedatie. Palliatieve sedatie zorgt behalve dat de pijn wordt bestreden ook voor een bewustzijnsverlaging, bewusteloosheid, verwardheid, misselijkheid, braken, het denken en spreken wordt bemoeilijkt of is onmogelijk. De allerlaatste fase wordt niet verkort. Het lijden wordt niet opgelost, verminderd.
En, dat is jammer. Je ontneemt de stervende het bewust overgaan.
Het wordt daardoor lastig voor je man, vrouw, kinderen, het gezin, de familie – die tijdens dit proces aanwezig zijn – om jou te kunnen ondersteunen. Zij kunnen daardoor jou niet bijstaan, troosten. Ze kunnen geen afscheid nemen, omdat zij mogelijk hierdoor niet de laatste woorden tegen jou kunnen zeggen. Nog belangrijker, op het laatste moment kunnen jullie niet aangeven wat jullie voor elkaar betekenen en betekend hebben. Mogelijk kunnen zij alleen nog jouw handen vasthouden.
Het zou zonde en een gemiste kans zijn als je niet kiest om bewust te sterven. Dit geldt voor jezelf, maar ook voor jou dierbaren. Door de sedatie ben je hier toe niet meer in staat. Elk mens heeft recht om op een natuurlijke en integere manier te sterven. De natuur mag zijn gang gaan, een natuurlijk verloop krijgen. Sterven zoals de eindigheid van het leven bedoeld is. In waardigheid leven en in waardigheid te sterven zonder tussenkomst van medicatie, en niet door palliatieve sedatie. Jij weet en voelt op een gegeven moment aan dat jouw leven eindig is, zo ook jouw lichaam. Sterker nog ergens in jouw mindset heb je besloten dat het zo goed is. Je hebt de balans van jouw leven opgemaakt. Doodgaan is de conclusie van de eindigheid van jouw leven – het hoeft niet meer, het is goed zo (of woorden met een vergelijkbare inhoud). Het leven is geleefd.
Het stervensproces
Het lichaam zorgt er zelf voor dat een mens op een gegeven moment sterft. Doordat men weinig tot niet eet en drinkt gaan de lever en de nieren minder werken en het bloed wordt daardoor niet meer gezuiverd. De stoffen die dan vrijkomen in het lichaam zorgen voor een verslechtering van de conditie. Je geraakt daardoor vanzelf met regelmaat buiten bewustzijn en de pijn wordt gereduceerd.
Het lichaam zorgt er zelf voor dat de meest essentiële lichaamsfuncties tot het laatst toe actiever of actief blijven. Dit zijn de hart-, long- en hersenfuncties. In de medische terminologie wordt beschreven dat onderste- en bovenste extremiteiten (dit zijn handen, armen, voeten, benen, oorlellen, neus) niet functioneel en dus niet meer nodig zijn. Je kunt daardoor het stervensproces volgen aangezien deze lichaamsdelen niet meer doorbloed worden en dus koud worden of zijn.
Bewustzijn krijgt een andere frequentie
Gedurende het proces krijgt het bewustzijn een andere frequentie. Stervenden kunnen waarnemen op een ander niveau. Zij kunnen horen en zien wat feitelijk niet in de directe omgeving wordt waargenomen. Ze kunnen bijvoorbeeld gesprekken horen die buiten hun kamer worden gevoerd. Daarnaast kunnen zij waarnemen vanuit een andere dimensie. Zij horen stemmen van mensen die hen zijn voorgegaan en dat zij vaak geen onbekenden voor ze.
Het stervensproces en doodgaan is sereen, het is een fase in het overgaan van het fysieke naar het onstoffelijke. Wat ook een spiritueel en religieus karakter heeft. Hetgeen waar een mens in zijn leven in geloofd heeft, is bepalend in het overgaan, waardoor zij met een bepaald vooruitzicht sterven. In deze fase is de aanwezigheid van jouw dierbare(n) gewenst en het belangrijkste – laat merken dat je er bent. Pak iemands hand beet. Spreek, zonder dat je open vragen gaat stellen. Zeg iets liefdevols, troostends en met compassie.
Er is een voortzetting na de dood
En het bijzondere is – in de vroege geschiedenis – denk bijvoorbeeld aan de Neanderthalers (zij leefde 180.000 jaar geleden), zij begroeven hun overledenen in een speciale houding, wat erop wees dat zij geloofden in het voortbestaan na de dood. En, net zoals de Hunnen, de farao’s, later de Romeinen en andere bevolkingsgroepen werden zij begraven met spullen die zij later, in het hiernamaals mogelijk zouden kunnen gebruiken. Dat geldt ook voor Native Americans die met het vooruitzicht op de Eeuwige Jachtvelden hetzelfde deden. Het voortbestaan na de dood wordt door diverse Godsdiensten, het Boeddhisme en in diverse culturen erkend. Dit is best bijzonder, aangezien zij elkaar niet hebben gekend en deze kennis niet met elkaar hebben kunnen delen.
Daarbij is er de overtuiging bij spirituele en godsdienstige mensen dat de overledene naar het licht mag gaan. Dit is door eeuwen heen al beschreven. In menig klassieke dodenmis, ook wel zielenmis genoemd, het requiem wordt er gezongen over lux eaterna – het eeuwig licht.
Daarbij heb ik ook mijn ervaring – dat er meer is na de dood. Dit komt omdat ik in het verleden veel bij stervenden aanwezig ben geweest, door mijn eigen doorstane stervensprocessen en door mijn bijna-doodervaring. Stervenden worden begeleid tijdens het stervensproces, door de dood heen, door hen die zijn voorgegaan in de dood. Er wordt tegen hen gesproken op een zachte manier, waardoor er geen angst hoeft te bestaan.
Als je zou kiezen voor palliatieve sedatie zou dit een menswaardig en een onbelast overgaan beperken en beletten! Je eigen waardigheid ontbreekt tijdens deze manier van het sterven. Voor jouw toekomstige nabestaanden is het stervensproces een levensles die verrijkend kan zijn in en voor hun leven. Dus laat hen dit mee ervaren.
Wilsverklaring in combinatie met een Euthanasieverklaring opstellen
Gelet op het hier bovenstaande, overweeg hoe je de laatste fase wilt beleven. Wil je jouw wensen in een wilsverklaring en/of euthanasieverklaring vastleggen? Er zijn een aantal – ‘do’s and don’ts – die gehanteerd ‘moeten’ worden om deze verklaringen kracht bij te zetten. Denk bijvoorbeeld aan behandelverboden, niet reanimeren, of niet meer opgenomen te worden in een ziekenhuis, niet meer kiezen om bepaalde medicatie meer te nemen, et cetera.
Ik kan mij wel voorstellen – afhankelijk van jouw situatie – dat je wel voor pijnmedicatie kiest zonder dat het een bewustzijn verlagend effect heeft, of voor palliatieve sedatie of euthanasie. Jouw wil in deze moet doorslaggevend zijn. Leg dit in ieder geval vast!
Het is belangrijk om een wils- en/of euthanasieverklaring in heldere bewoordingen alles goed vast te leggen. Zodat deze voor nu en later effectief is. Dit om pijnlijke teleurstellingen te voorkomen. Waardoor jij niet begrepen kunt voelen en dat deze verklaringen niet effectief zijn, waardoor de laatste fase niet verloopt, zoals jij zou wensen. Een wilsverklaring die niet recent is, kan niet worden gebruikt, het moet ‘up-to-date’ zijn. Heb je een wils- of een euthanasieverklaring en wil je die door mij laten toetsen? Neem contact met mij op.
Wil je informatie over begeleiding in deze laatste fase, of over een wils- en/of euthanasieverklaring?
Neem contact met mij op, zie onderstaande button. Ik heb ervaring in het bijstaan van mensen in deze fase, ook in het schrijven van wils- en euthanasieverklaringen.
